ენა, როგორც თვითიდენტიფიკაციის საშუალება: ცვლილებები აფხაზეთის განათლების სისტემაში

ნათია ღვინჯილია
საქართველოს პოლიტიკის ინსტიტუტის ახალგაზრდა ანალიტიკოსთა ქსელის წევრი

მიმდინარე წლის 14-15 ივნისს ჟენევაში საერთაშორისო მოლაპარაკებების მორიგი, 36-ე რაუნდი გაიმართა, სადაც სხვადასხვა განსახლველ თემებთან ერთად დისკუსიის საგანს  აფხაზეთში ქართველი მოსახლეობის მშობლიურ ენაზე განათლების მიღების პრობლემა წარმოადგენდა. აღნიშნულმა თემამ განსაკუთრებული აქტუალობა მას შემდეგ შეიძინა, რაც აფხაზური მხარის მიერ გაკეთდა განცხადებები გალის ქვედა რაიონის სკოლების აფხაზურ საგანმანათლებლო სისტემაზე გადასვლასთან დაკავშირებით, რაც თავის მხრივ, გამოიწვევს ქართულ ენაზე სწავლების შესაძლებლობის შეზღუდვას ადგილობრივი მოსახლეობისათვის, რომელთა უმრავლესობა ეთნიკურად ქართველია. მაშინ როდესაც საქართველოს საგარეო საქმეთა სამინისტოს განცხადებაში აღნიშნულია რომ თემასთან დაკავშირებით საკმაოდ ხანგრძლივი დისკუსია მიმდინარეობდა და ხაზგასმულია ახალი სასწავლო წლის დაწყებამდე საკითხის მოსაგვარებლად ქმედითი ზომების გატარების აუცილებლობა; რუსეთის საგარეო უწყების მიერ გამოქვეყნებულ განცხადებაში საერთოდ არ ენიჭება ამ საკითხს რაიმე განსაკუთრებული მნიშვნელობა. შეხვედრის შედეგებით თუ ვიმსჯელებთ, რაიმე ქმედითი ნაბიჯების გადადგმა უახლოეს მომავალში ნაკლებად სავარაუდოა, თუმცა საინტერესოა რა გავლენა შეიძლება იქონიოს გალის განათლების რეფორმამ საქართველოზე და რა ბერკეტები გააჩნია თავის მხრივ, ქვეყანას შექმნილი სიტუაციის შესაცვლელად?

არაღიარებული აფხაზეთის განთლების სამინისტროში უკვე საუბრობენ მომდევნო წლების ტენდენციებზე, რომელთა მიხედვითაც 2-3 წლის განმავლობაში გალის რაიონის ქვედა ზონის ყველა სკოლა აფხაზურ საგანმანათლებლო პროგრამაზე გადავა, სწავლება კი რუსულ ენაზე იქნება. ასე გაგრძელდება ყოველ მომდევნო წელს და შესაბამისად, რამდენიმე წელიწადში სასწავლო პროცესიდან სრულიად განიდევნება ქართული ენა და სასკოლო განათლება მთლიანად, რუსულ ენაზე გადავა. შედეგად, გალის ეთნიკურად ქართველ მოსახლეობას აღარ ექნება შესაძებლობა მშობლიურ ენაზე მიიღოს განათლება, რაც გარდა იმისა, რომ განათლების საერთაშორისოდ აღიარებული უფლების შეზღუდვას წარმოადგენს, გამოიწვევს გალის კიდევ უფრო დააშორებს  თბილისთან და გაართულებს ურთიერთობების შემდგომი დარეგულირების პერსპექტივებს.

გალის ქვედა ზონის 11 სკოლაში ქართულად სწავლება ადრეც იდევნებოდა, თუმცა მოსახლეობისა და მასწავლებლების დიდი ძალისხმევით მაინც ხერხდებოდა ღიად თუ ფარულად ქართული საგანმანათლებლო პროგრამების შენარჩუნება. შექმნილი სიტუაციიდან გამომდინარე, კი საკმაოდ ადვილია გამოვიტანოთ დაკვნები იმის შესახებ, რომ აფხაზური მხარის მიზანი გალის მოსახლეობის გარუსულენოვნებაა. განსაკუთრებული საშიშროების წინაშე კი ამ მხრივ მოსწავლეები არიან. ენა თვითიდენტიფიკაციის ერთ-ერთი ყველაზე ძლიერი მექნიზმია, შესაბამისად, ქართულ ენაზე  განათლების მიღების უფლების შეზღუდვა, იდენტობის მახასიათებლების გაქრობის მცდელობაა.

ტყვარჩელის და ოჩამჩირის რაიონის სკოლებსა და საბავშვო ბაღებში 2008 წლიდან მთლიანად აიკრძალა ქართულ ენაზე სწავლება, ქართული სახელმძღვანელოების გამოყენება, საქართველოს ისტორიისა და გეოგრაფიის შესწავლა. სასკოლო ატესტატებში მოსწავლეებს მშობლიურ ენად უწერენ არა ქართულს ან აფხაზურს, არამედ რუსულ ენას, რაც კიდევ ერთხელ უსვამს ხაზს დე-ფაქტო აფხაზეთის სურვილს ჩამოაშოროს გალის მოსახლეობა ქართულ მხარეს და ცენტრალურ ხელისუფლებას გალში მოქმედების და ამ რეგიონზე გავლენის მოხდენის ბერკეტები შეუზღუდოს.

საქართველოს სახალხო დამცველის  ანგარიშში აღნიშნულია, რომ დე-ფაქტო აფხაზეთის მხრიდან ამგვარი ქმედებები წარმოადგენს ბავშვთა უფლებების დარღვევასაც. საერთაშორისო სამართალი მკაცრად გმობს ასეთ პრაქტიკას. მაგალითისთვის საქმეში კვიპროსი თურქეთის წინააღმდეგ (2001 წელი), სასამართლომ დაადგინა განათლების უფლების დარღვევა თურქეთის მხრიდან, რადგან ჩრდილოეთ კვიპროსის ტერიტორიაზე მცხოვრებ ბერძენ კვიპროსელებს არ მიეცათ ბერძნულენოვან საშუალო სკოლაში სწავლის გაგრძელების შესაძლებლობა.

ფაქტი, რომ გალში მოსწავლეებს ეზღუდებათ მშობლიურ ენაზე სასკოლო განათლების მიღების უფლება ქმნის ხარისხიანი განათლების მიღებისა და განათლების ხელმისაწვდომობის პრობლემას. ამასთან, სწავლების რუსულ ენაზე გადასვლამ სერიოზულად გააუარესა განათლების ხარისხი როგორც გალის რაიონის სკოლებში, ისე ოჩამჩირესა და ტყვარჩელის რაიონებს მიკუთვნებულ ყოფილი გალის რაიონის სკოლებში. მოსწავლეებს რუსულ ენაზე სწავლა, ხოლო მასწავლებლებს საგნების რუსულ ენაზე სწავლება უჭირთ, რადგან მათი უმრავლესობა ეთნიკურად ქართველია, მასწავლებლებს კი განათლება ქართულ ენაზე აქვთ მიღებული.

შექმნილ სიტუაციაში მთავარი კითხვა ალბათ ქართული მხარის პოზიციებს უკავშირდება. რა უნდა მოიმოქმედოს საქართველო ხელისუფლებამ, მაშინ როცა სრულად ვერ აკონტროლებს ტერიტორიას? გალში აფხაზური მხარის მიერ  განათლების რეფორმის შესახებ განცხადების გავრცელებას თბილისში შეშფოთებების სერია მოჰყვა. ოკუპირებულ ტერიტორიაზე განათლების სისტემაში არსებულ პრობლემებზე იმსჯელეს ტერიტორიული მთლიანობის აღდგენის საკითხთა დროებითი კომისიის, საგარეო ურთიერთობათა, განათლების, მეცნიერებისა და კულტურის და დიასპორის და კავკასიის საკითხთა კომიტეტების ერთობლივ სხდომაზეც, სადაც მიმოიხილეს არსებული მდგომარეობა. საბოლოოდ, კი დროებითი კომისიის ხელმძღვანელის გიორგი ვოლსკის განცხადებით მიხედვით, წლის ბოლოსთვის დაიგეგმა, კულტურულ მემკვიდრეობასთან დაკავშირებით საერთაშორისო კონფერენციის გამართვა. აღნიშნულიდანაც კარგად ჩანს რამდენად მცირეა ქართული მხარის შესაძლებლობები, გავლენა იქონიოს შექმნილ სიტუაციაზე. მიუხედავად იმისა, რომ ოფიციალური თბილისი შეშფოთებას გამოთქვამს გალში მიმდინარე პროცესებთან დაკავშირებით, ამასთან, არამარტო ადგილობრივ, არამედ საერთაშორისო დონეზეც ცდილობს საკითხისთვის აქტუალობის მინიჭებას, რეალური ცვლილებები უახლოეს მომავალში გალის ეთნიკურად ქართველი მოსახლეობისათვის მოსალოდნელი არ არის.

გალის რაიონის მოსახლეობის განათლების უფლების დაცვასა და რეალიზებაზე  პასუხისმგებლობა ყველა მხარეს ეკისრება, მათ შორის რუსეთის ფედერაციასა და აფხაზეთის დეფაქტო ხელისუფლებას. საქართველოს შემთხვევაში რამდენიმე რეკომენდაცია შეიძლება იქნეს გათვალისწინებული, რომელის ფარგლებშიც, საკუთარი შესაძლებელობიდან გამომდინარე, ცენტრალურმა ხელისუფლებამ აუცილებელია განაგრძოს და გააძლიეროს გალის რაიონის სკოლების და იქ მომუშავე პერსონალის მხარდაჭერა; შეიმუშაოს საშიროებებზე  მორგებული განათლების პროგრამა, ხელი შეუწოს არაფორმალურ ურთიერთობებს და ა.შ.

რადგან საქართველოს ცენტრალური ხელისუფლება ვერ ახორციელებს ტერიტორიის ეფექტურ კონტროლს, მისი ვალდებულება შემოიფარგლება ძალისხმევაში, სამართლებრივი და დიპლომატიური გზების გამოყენებით გავლენა მოახდინოს უფლებათა დარღვევის აღკვეთაზე, თუმცა უცნობია რამდენად ეფექტური აღმოჩნდება ისინი და რა გავლენის მოხდენის შესაძლებლობა ექნებათ მათ გალის ადგილობრივ მოსახლეობის მდგომარეობაზე. თუ ვითარება არ შეიცვალა და არ მოიძებნა ეფექტური მექანიზმები განათლების სფეროში ქართულ და აფხაზურ მხარეს შორის მოსალაპარაკებლად, სტატუს ქვოს შენარჩუნება უპირველეს ყოვლისა გამოიწვევს მოსახლეობის გაუცხოვებას, მათ გარუსულენოვნებას, რაც მომავალში გაართულებს ურთიერთობების აღდგენის შესაძლებლობას და მეორე მხარეს კიდევ უფრო მეტ საშუალებას მისცემს საკუთარი არგუმენტების ლეგიტიმიზაციისათვის. იმ შემთხვევაში თუ არ მოიძებნა საშუალებები და გზები სიტუაციის დასარეგულირებლად, იქნება ეს საერთაშორისო-დიპლომატიური მექანიზმების გამოყენება თუ ორმხრივი მოლაპარაკებები, ასევე, თბილისის მხრიდან გალის რაიონში სკოლებისა და საგანმანათლებლო სისტემაში მომუშავეთა მხარდაჭერის გაძლიერება, სექტემბერში გალის რაიონში ქართულ „დედა-ენას“ უკვე რუსული  ჩაანაცვლებს.